„Rozwód to nie koniec świata!” Zależy dla kogo.

Długo zastanawiałam się, jak zabrać się do pisania tego tekstu, bo temat jest naprawdę trudny i złożony, a z drugiej jednak strony coraz bardziej powszechny. Rozwód to niezwykle stresujące wydarzenie, które nawet jeśli nie dotyczy nas bezpośrednio, zdarza się w bliższym lub dalszym otoczeniu niemal każdego z nas. A jego konsekwencje dotykają nie tylko samych (byłych) małżonków, ale również ich rodziny. Niestety najmocniej dzieci…

Dlatego dziś będzie w stu procentach na poważnie i mam nadzieję, że nie odstraszy Was nieco bardziej niż zazwyczaj naukowy ton i charakter tego tekstu.

Liczba rozwodów na przestrzeni ostatnich 11 lat utrzymuje się w Polsce na mniej więcej stałym poziomie sześćdziesięciu kilku tysięcy rocznie (raz delikatnie rosnąc, innym razem spadając), jednak nie oznacza to, że sytuacja w tym zakresie jest niezmienna, ponieważ równolegle, od około 10 lat spada liczba zawieranych małżeństw. Wśród źródeł rosnącego udziału rozwodów w stosunku do nowo zalegalizowanych związków z pewnością można wymienić coraz bardziej indywidualistyczne postawy wśród młodych ludzi oraz rosnącą samoświadomość i chęć samorozwoju, a co za tym idzie lepsze wykształcenie, niezależność finansową i emancypację kobiet. Potwierdza to fakt, że 2/3 pozwów do sądów wnoszą właśnie panie. Z drugiej strony społeczeństwo jest coraz mniej religijne (lub religijne w inny, nie tak tradycyjny sposób) i w związku z tym mniej konserwatywne, przez co rozwód, szczególnie w dużych miastach, przestaje być czymś szokującym i potępianym. Ba! Coraz częściej słyszymy głosy (z którymi z resztą ja sama się przeważnie zgadzam), że nie ma sensu trwać w związku, który nie rokuje, unieszczęśliwia obie strony lub jest wręcz toksyczny. Żeby nie było, nie jestem zwolenniczką tezy, że jeśli coś nie gra, to lepiej od razu wymienić partnera/partnerkę na „lepszy model”, bo bardzo często jest tak, że to co wymaga naprawy w związku, w dużej mierze dotyczy nas samych i bez wysiłku i świadomej pracy nad sobą prawdopodobnie popsuje kolejną relację, w którą wejdziemy. Jednak do tanga trzeba dwojga i jeśli oboje małżonkowie nie zechcą zaangażować się w naprawę tego, co w związku szwankuje, jedna strona nie będzie w stanie tego nadrobić. Ale to nie mnie oceniać, w jakim przypadku rozwód jest uzasadniony, a kiedy nie. To bardzo indywidualna i delikatna materia, w którą nie chcę teraz wchodzić, bo nie o tym zamierzałam napisać.

Miało być natomiast o tym, jakie konsekwencje może on rodzić dla tych, którzy choć nie mają na to niemal żadnego wpływu, mogą w tej całej rewolucji najmocniej „oberwać”. Tak właśnie! Chodzi o dzieci…

Trauma czy nowy początek?

W psychologii istnieje kilka podejść do tematyki rozwodu. Wielu badaczy i praktyków skłania się do przekonania, że stanowi on jedną z największych traum w życiu człowieka – obok śmierci najbliższych i diagnozy ciężkiej choroby. Są jednak i głosy – szczególnie wśród psychologów pozytywnych, wedle których stanowi on szansę na nowe otwarcie, rozwój, zmianę ku lepszemu. I jak to w życiu bywa, jest i trzecia, nazwijmy ją „zrównoważona frakcja”, z którą zgadzam się najbardziej a wedle której „prawda leży po środku”. Jak mówi jeden z moich psychologicznych autorytetów, prof. Maria Beisert, rozwód jest poważnym życiowym kryzysem. Nie wiem jak Wy, jednak ja wychodzę z założenia, że komplikacje i pewne trudności nie zawsze prowadzą do porażki i samych negatywnych konsekwencji. Przeciwnie, ogromne znaczenie ma to, jak ten kryzys przejdziemy, jak go przepracujemy i jakie wnioski z niego wyciągniemy. Dlatego rozwód, mimo że obciążony ogromnym negatywnym ładunkiem emocjonalnym i związany z dużym stresem, faktycznie może być dla nas długofalowo decyzją korzystną. Tyle tylko że my – dorośli, mamy na to wpływ, aktywnie kształtujemy to – co by nie mówić – bardzo trudne wydarzenie. Tymczasem dzieci, paradoksalnie pozostają tylko obserwatorami „tornada”, w którego centrum się znalazły. Co więcej, ze względu na swój wiek i poziom rozwoju, brak im poznawczych i emocjonalnych narzędzi, by to wydarzenie zrozumieć. Dlatego straty, które w jego konsekwencji ponoszą, mogą być tak duże.

Wejść w skórę dziecka

Podejmując decyzję o rozstaniu, rodzice powinni mieć na uwadze to, co i jak mogą przeżywać ich dzieci. To trudne, bo w momencie rozwodu dorośli przeważnie są tak pochłonięci swoimi sprawami, że pozostają ślepi na dramat, który przeżywają najmłodsi. Wydaje im się, że kilku- czy kilkunastolatek nie wyczuwa napięcia, nie zauważa konfliktów i tarć między rodzicami. Tymczasem dzieci, nawet te najmłodsze, choć wielu rzeczy mogą nie rozumieć lub rozumieć inaczej niż my, widzą i przede wszystkim czują bardzo wiele. A to, że nie wszystko są sobie w stanie logicznie wytłumaczyć tylko potęguje ich strach, poczucie zagubienia, osamotnienia i bezradności. Bo rozstanie to nie tylko dla małżonków, ale przede wszystkim dla dzieciaków wydarzenie załamujące dotychczasowe poczucie życiowej równowagi i bezpieczeństwa. Od wszystkich członków rodziny wymaga zdefiniowania sytuacji na nowo i odnalezienia się w niej tak, by poczuć się komfortowo i bezpiecznie. Dla dzieci to niesłychanie trudne. Choć badacze wskazują, że w zależności od wieku człowieka, w którym dochodzi do rozwodu jego rodziców, konsekwencje psychologiczne i społeczne mogą być różne, to według Heather Smith pewne emocje towarzyszą dziecku zawsze. Są nimi żałoba po utracie jednego z rodziców i tęsknota za nim (choć mama lub tato nie umierają, ich wyprowadzka i stan oddzielenia jest przeżywany przez dziecko podobnie), gniew wynikający z poczucia własnej bezsilności a także niepokój o przeszłość (bo najmłodsi często sobie przypisują winę za rozstanie rodziców) oraz przyszłość (zadają sobie pytania: Co jeszcze się wydarzy? Czy jestem bezpieczny? Czy zostanę sam?). Wreszcie maluchom towarzyszy poczucie dezorientacji, które wzmaga różnego rodzaju lęki i burzy poczucie bezpieczeństwa. W powyższymi tezami zgodne są też wyniki badań J.Brągiel, wedle których dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców wciąż dobrze pamiętają emocje, które przeżywały w tym momencie życia i relacjonują, że towarzyszyło im wtedy poczucie nieszczęścia (100%), strach (96%), uczucie bezsilności (94%) i samotność (92%). 3/4 badanych wspominała też o uczuciu rozdarcia między obojgiem rodziców.

Czas, w którym dziecko przeżywa rozstanie mamy i taty nie jest bez znaczenia dla charakteru i nasilenia jego przeżyć. Jednak badacze nie są zgodni co do tego, który okres obarczony jest największym ryzykiem wystąpienia i utrwalenia się późniejszych „zaburzeń” wynikających z sytuacji rozwodowej. Istnieją jednak polskie badania autorstwa M. Piotrowskiej, z których wynika, że osoby, których rodzice rozwiedli się w okresie do 3 roku życia dziecka, nie miały złych wspomnień dotyczących konfliktu rodziców, pamiętają dom jako miejsce bezpieczne i miłe, gdzie otrzymywały wsparcie i opiekę. Jednocześnie jednak, choć przeważnie mówią dobrze o matce i ewentualnym rodzeństwie, wspominają, że w domu zawsze im kogoś brakowało.

Wśród konsekwencji rozwodu rodziców dla ich dzieci, niektórzy badacze wskazują problemy emocjonalne, problemy z adaptacją społeczną (wycofanie, zachowania agresywne albo próby przypodobania się innym za wszelką cenę, u kobiet przybierające formę przesadnego kokietowania, wchodzenia w przypadkowe, nierzadko toksyczne związki itp.), problemy w nauce, stany depresyjne. Z drugiej jednak strony trzeba być ostrożnym wyciągając wnioski, ponieważ wszystkie te problemy wynikają moim zdaniem nie tyle z samej sytuacji rozwodu, ale również ze wszystkiego tego, co z nim związane. Mam na myśli źródła konfliktu rodziców i wcześniejsze problemy w rodzinie, sposoby ich wygaszania, siłę i charakter więzi między dzieckiem a mamą i tatą, ułożenie relacji po rozstaniu i styl komunikacji między małżonkami (na przykład na ile są w stanie wypracować wspólne rozwiązania dotyczące opieki nad dzieckiem, czy odnoszą się do siebie z szacunkiem, jak o sobie mówią, czy dewaluują drugiego rodzica w oczach syna czy córki) itd. Dlatego znów, odwołując się do słów Marii Beisert, to jak dziecko poradziło sobie z rozwodem rodziców, w dużym stopniu zależy od tego, jak poradzili sobie z nim oni sami. I o ile to, jak na późniejszym funkcjonowaniu młodego człowieka może odbić się rozstanie rodziców, jest bardzo indywidualne i zależne od całej masy czynników (m.in. indywidualnych cech charakteru dziecka), to jednak pewne jest, że maluchom czy nastolatkom trudniej jest przepracować i pogodzić się z tą sytuacją niż dorosłym. Pamiętać muszą o tym nie tylko rodzice, którzy się rozwodzą, ale i reszta najbliższego otoczenia – dziadkowie, rodzina, przyjaciele. To oni powinni w tych trudnych chwilach wspierać najmłodszych, starać się wyjaśniać im to, co się dzieje (adekwatnie do ich wieku i możliwości intelektualnych), budować ich poczucie bezpieczeństwa oraz stałości pewnych elementów w życiu i przede wszystkim utwierdzać w przekonaniu, że to nie one są winne rozstaniu rodziców (bo wiele dzieci właśnie w sobie upatruje przyczyn konfliktu dorosłych) i niezależnie od tego, co wydarzy się później, zawsze będą mocno kochane przez mamę, tatę i pozostałe najbliższe osoby.

I na koniec jeszcze jedno – są sytuacje rodzinne (np. alkoholizm, przemoc, pedofilia), które stanowią jednoznaczną przesłankę do rozwodu i separacji rodziny od oprawcy czy osoby będącej źródłem traumatycznych przeżyć dla reszty. W takich przypadkach rozstanie dorosłych i oddzielenie dzieci od jednego z rodziców jest jedynym korzystnym rozwiązaniem. Potwierdzają to również relacje badanych zebrane przez M.Piotrowicz, z których wynika, że dla osób, których rodzice rozwiedli się z powodu alkoholizmu lub/i przemocy, to właśnie dom sprzed rozstania kojarzony był z zagrożeniem i strachem. Zaś rozwód rodziców był dla nich uwolnieniem od cierpienia, samotności i negatywnych emocji, które towarzyszyły im, gdy rodzice byli jeszcze razem.